Aile, toplumu oluşturan en küçük kurumdur. Aile tanımının evrensel olarak açıklanması oldukça güçtür. Anne, baba ve çocuklardan oluşan bir yapı genellemesi söz konusu olsa da bu sadece ailenin bir türü olan “Çekirdek Aile”yi ifade etmektedir. Aile, biyolojik ilişkiler sonucunda neslin devamlılığının sağlanması yönünden toplumsallaşmanın başladığı ilk kurumdur. Bireyin sosyalizasyon yani toplumdaki aktörlerin kendinden ne beklendiği öğrenerek kültür sisteminin toplumsal değerlerini kendi değerleri olarak aldığı zaman oluşan birey kimliğinin temeli ailede atılmaktadır. Rol beklentilerini öğrenerek toplumun üyesi yapılması durumu ailede başlamaktadır. Toplumsa cinsiyet, örf, adet, gelenek, görenek ve ahlakın öğretildiği bu kurum evrenseldir. Aile kurumundan bahsedilirken ilk akla gelen kavram elbette ki evliliktir. Genel manada evlilik toplumun koymuş olduğu şartlar vesilesiyle cinsel ilişkilerinin yürütülmesidir. Son dönemde aynı cins veyahut başka bir tabirle LGBTQ+ bireylerinin evlenmesi yasal olmuş olsa bile evrensel olarak temel aile yaklaşımı iki farklı cinsten bireyin evliliği olarak kabul edilmektedir.
Evliliğe doğru atılan adımlarda kültürden kültüre farklılıklar bulunmaktadır. Eş seçiminde aşk, görücü usulü, kaçırma ya da kaçma gibi durumlar meydana gelebilmektedir.Aile sosyolojisi,bireylerin eş seçimine ilişkin birkaç yaklaşım kuramı ortaya koyarak konuya açıklık getirmektedir. Sosyal mübadele yaklaşımına göre genel olarak “Benim bu ilişkiden çıkarım ne?” mantığı hakimken, filtreleme yaklaşımında “Bana ne kadar uyuyor?” ve sosyo-biyolojik yaklaşıma göre ise evlilik, genetik mirasın aktarılması için yapılan bir uygulama olarak görülmektedir.
Bütün bu yaklaşımlarla beraber insanların din, dil, ırk, siyasi bakış, coğrafi ve fiziksel yakınlık, işi, maaşı, görünüşü ve ailesi gibi konular eş seçimini etkilemektedir. Türkiye’de belirli etnik ve mezhep gruplarının kız ya da oğlan alma-verme durumu olmamakla birlikte evlilikler endogami denilen içten evlilik olayını tercih etmektedir. Çoğu zaman dini veya etnik ayrım olarak bakılmadan ailenin mirasının yabancıya gitmemesi için de bu tarz evlilikler yapılmaktadır.
Evliliğin birden fazla çeşidi olabilmektedir. Lütfi Sezer’in ifadesine göre 11 çeşit evlilik tipi bulunmaktadır: Başlık parası, görücü usulü, kız kaçırma, oturakalma, beşik kertmesi, dezmal kaçırma, kuma getirme, taygeldi evliliği, özgürce eş seçimi, zorunlu evlilik, akraba evliliğidir.
Egzogaminin önerilmesi ise dıştan evliliğin toplumsal ve ahlak anlamında kabul edilmesidir. Ensest tabusuna kesinlikle karşıdır. Yakın kan bağı bulunan kişilerle cinsel ilişki kesin ve net olarak yasaklanmıştır. Çin Halk Cumhuriyeti’nde aynı soyada sahip insanların evlenmesi yasaktır.
Ülkemizde bu evlilik biçimlerinin dışında Levirat ve Sorarat adında Anadolu’da başlık parasının çözümü için yapılan evlilik çeşitleridir. Levirat evlilik, abinin ölmesi üzerine, ölen kişinin erkek kardeşinin dul kalan eşle; yani yengesi ile evlenmesiyle meydana gelir. Sorarat ise erkeğin ölümü halinde dul kalan kadının kocasının kardeşiyle evlenmesidir. Genelde Türkiye’nin Doğu ve Güneydoğu bölgelerinde görülen evlilik türleri olarak karşımıza çıkmaktadır.
Hakkari yöresinde “Kepir”, Denizli Aydın yörelerinde “değişik yapma” Doğu ve Güneydoğu bölgelerinde “Berdel Evliliği” adını alan bu tür evliliklerde evlilik çağına gelmiş iki ailenin oğlan ve kızları evlendirilir. İki kız kardeşin ve iki erkek kardeşin karşılıklı evliliği aileler açısından başlık parası vermekten kurtulma aynı zamanda aile bağlarını kuvvetlendirerek mülkiyet hakkının bölünmesinin önüne geçmektedir. Dört kişilik bir oyun olan berdelde çiftlerin birbirini sevmesi şansa bırakılırken bir kişi evliliğini sonlandırmak istediğinde diğer üç kişiyi de etkileyerek anlaşmanın bozulmasına sebep olmaktadır. Aşiret ağalarının, kısaca köyün ve ailenin önde gelen sözü geçen insanlarının kararı olan bu evlilik türü ekonomik zorlanmayı ortadan kaldırmaktadır. İş gücüne katılım açısından değerlendirildiğinde en karlı yatırım olarak görülen Berdel evliliği günümüzde hala devam etmektedir. Üç gün süren düğün töreninde iki gelinin düğünü köyün iki uç kesiminde gerçekleştirilir. Aileler üç günün sonunda buluşma yerine gelerek gelinleri değiştirirler ve böylece birliktelik süreci başlamaktadır. Bu genel modelin adı Trampa Berdel olarak geçerken öte yandan belirli bir olay sonucunda birbirine düşman olan iki aile arasında suların durulması için yapılan “Kan Berdeli” vardır. Burada gelin evden siyah örtü kuşanarak çıkmaktadır. Ailenin kızlarını vermesi bir can teminatıdır.
Berdelde annesiz babasız kalan çocukların muhafazası söz konusudur. Dul kalan kadın kocasının kardeşiyle evlenebilmektedir. Ancak yapılan araştırmalara göre her ne kadar evlilik durumu yani kuma durumu söz konusu olsa da herhangi bir birliktelik olmamaktadır.
İki aile arasında yapılması yaygın olan Berdel üç ya da daha fazla aile arasında da yapılabilmektedir. Feodal bir yapının hâkim olduğu coğrafya olan Doğu ve Güneydoğu bölgelerinde akrabalık ağının kuvvetlenerek iş gücü katılım oranının arttırılması ve bu sayede ekonomik olarak rahat edilmesi amaçlanan berdel evliliği tartışmaya açıktır.
KAYNAKÇA
Akyüz, Ç. BERDEL EVLİLİĞİ ÜZERİNE KALİTATİF BİR ARAŞTIRMA MARDİN ÖRNEĞİ. Folklor Akademi Dergisi, 1(1), 17-34.
Bulut, M. (2011). Mardin’de Evlilikler. folklor/edebiyat, 17(66), 65-79.
Ünal, A. (2016). Kırgız Toplumunda Evlilik Türleri. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları (HÜTAD), (25), 229-260.
Tacoğlu, T. P. (2011). Türkiye’de gerçekleştirilen geleneksel evlilik çeşitlerinin nedenleri ve evlilikler üzerinde törenin etkisi. ODÜ Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi (ODÜSOBİAD), 2(4), 114-143.
Yücel, M. (2007). Berdel: Evlilik İttifakı. İstanbul: Kesit Yayınları.
