Şili, Latin Amerika ülkelerinin içindeki en demokratik ve istikrarlı ülke varsayılmaktadır. Öyle ki demokrasi, özgürlük ve insan hakları gibi kavramları yaygınlaştırmaya çalışan bir sivil toplum örgütü olan Freedom House’un 2021 raporlarına göre ülkenin politik hak ve sivil özgürlük kapsamından aldığı değerlendirme puanı yüz üzerinden 93’tür.[1] Bu raporu göz önüne aldığımızda ülkenin demokrasi ve politik istikrarlılık adına çok parlak bir imajı olduğu söylenebilir. Fakat durum gerçekten böyle midir? (Freedom House, 2020)
Pek çok Latin Amerika ülkesinin günümüzde demokrasi ve yönetim sorunlarıyla karşı karşıya olduğu bir gerçektir. Bölgede gerçekleşen ve eski dönemlere dayanan askeri darbeler, militarizm, ekonomik krizler, başkanlık krizi, uyuşturucu kaçakçılığı ve hükümete karşı başkaldırılar Latin Amerika’nın ciddi sorunlarındandır. Şili özelinde ise, ülke yıllar içinde askeri darbelerin pençesinden kurtulsa da neo-liberal uygulamalara uyum sağlamakta güçlük çekmektedir. (AA, 2019) Şili Devlet Başkanı Sebastián Piñera devlet karşıtı protestoların nedeni olan politikaların baş rolündedir. Şili halkı 2019’da Başkent Santiago’da bir kitle protestosu başlatmış ve bugüne kadar gelen bir protesto ve gösteriler silsilesini ortaya çıkarmıştır. Fakat son zamanlarda barışçıl protestolar yerini hükümet güçlerinin şiddetine, sivil yaralanmalarına ve ölümlerine bırakmış durumdadır. (The New York Times, 2019)
Protestoların Nedenleri
Şili’nin diktatör lideri Augusto Pinochet’in 16 yıllık yönetiminin 1990’da bitmesiyle beraber ülke demokrasiye geçmiş oldu. Askeri diktatörlüğün yönetimden çekilmesiyle beraber Şili halkının umutları ve beklentileri yeni hükümete bağlı hale geldi. Özellikle halka verilen ve gerçekçi olmayan ekonomik vaatler demokrasiye geçişten sonra uzun vadede karşılanmadı. Diktatörlükten kurtulan ülke liberal ekonomik ve sosyal politikalara yer vermeye başlayınca kamu ve sağlık harcamaları kısıtlandı. Ülke ekonomik olarak fakir kalmadı, aksine yıllar içinde Latin Amerika ülkelerinin içinden sıyrılarak büyük bir ekonomik büyüme gerçekleştirdi. Askeri darbeleri geride bırakan Şili, 30 yıl sürecinde hükümetlerin demokratik bir şekilde seçilmesine de şahit oldu. Fakat ülkenin ekonomik olarak büyümesi ve refah seviyesini yükseltmesi halka gelir eşitliği olarak yansımadı ve ülkenin ekonomik imkanlarından sadece belirli bir kesim faydalanmaya devam etti. Zengin kesim çok zengin kalırken, ülkenin alt sınıfı yaşam savaşı vermeye devam etti ve bunun yanında politik sınıf neredeyse dokunulmazlık kazandı. (Atlantic Council, 2019)
World Bank’ın verilerine göre ülkede yüzde 30 oranında seyreden yoksul nüfus oranı azaltıldı fakat eşitsizlik çözülemeyen ve artan bir sorun olarak kaldı. (GQ, 2019) Alt ve orta gelirli Şili nüfusu için yaşam çok pahalı hale geldi. Zengin-fakir arasındaki büyük eşitsizlik günümüzde de artan bir şekilde devam etmektedir. Ülkenin refah seviyesinin bölgedeki en yüksek oranlara tekabül etmesi ne yazık ki halkının da aynı refah seviyesine ulaştığı anlamına gelmemektedir. (BBC, 2019) Öyle ki Şili, Ekonomik Kalkınma ve İş birliği Örgütü (OECD) üye ülkelerinin içerisinde gelir dağılımı anlamında en fazla eşitsizlik oranına sahip olarak bilinmekte ve gelir farkı oranı yüzde 65 ile OECD ülkeleri ortalamasından fazla. Şilili bir işçi aylık yaklaşık olarak 550 dolar kazanırken, 2018’de devletin yaptığı bir çalışmaya göre ülkenin en zengini, yoksul kesime göre 13,6 kat daha fazla gelir elde etmekte.
Ülke başkanı Sebastián Piñera döneminde 30 yıllık bir geçmişi bulunan sıradan Şili vatandaşının yüzleşmek zorunda kaldığı ekonomik sıkıntılar, yüksek oranda yaşanan eşitsizlik, yarı-özelleştirilen eğitim ve sağlık sistemleri, azaltılan kamu hizmetleri, düşük maaşlar, özelleştirilen emeklilik sisteminin yarattığı sorunlar ülkede patlak vermiş durumda. Bunun yanında Piñera hükümetinin adının karıştığı yolsuzluk ve vergi kaçırma skandalları da ülkede basit yaşamsal zorunlulukları karşılamakta zorluk çeken Şili vatandaşı için büyük bir hüsrana yol açmakta. Bu nedenlerden dolayı aslında halkın en büyük isteği iyi düzenlenmiş ve gelir dağılımının eşitliğini destekleyen ekonomik reformların yürürlüğe girmesi. (Reuters,2019)
Nasıl Başladı, Nasıl Devam Ediyor?
Şili’de hükümet yönetimi karşıtı protestolar 6 Ekim 2019’da metro ücretlerine yapılan yüzde dört zam ile fitillendi. 18 Ekim 2019’da ise protestolar giderek büyüdü ve şiddetlendi. Başkent Santiago’da başlayan gösteriler bu tarihten sonra Şili’nin diğer şehirlerine de sıçrayarak yağma ve şiddete sahne oldu. (Euronews, 2020) Aniden ortaya çıkan ve bir milyonu aşkın Şili halkını içeren protestolar Latin Amerika’nın “Altın Çocuğu” Şili için sarsıcı olduğu kadar uluslararası arenada da şaşkınlık yarattı. Büyük bir ekonomik başarının örneği olarak görülen ülkede bu günlerin bir gün geleceğini hisseden ve şaşırmayan tek kesim Şili halkının kendisiydi. 30 yıllık bir sürede serbest piyasa ekonomisinin getireceği refahı sürekli vurgulayan hükümet ve liderlerin vaatlerinden istediğini bulamayan sıradan Şili vatandaşı için sokaklara dökülmekten başka bir çare kalmamıştı. Protestoların ilk ve akılda kalıcı sloganı ise “Şili, Uyan!” oldu. (The New York Times, 2019)
Latin Amerika’nın başarısı olarak görülen Şili’de protestoların gidişatı ne yazık ki 2019’dan beri şiddetli seyretmektedir. Bölgenin, çok büyük oranda demokratik kabul edilen ülkesinde vatandaşların politik haklarına karşı hükümet tarafından işlenen ihlaller bulunmakta. Başkan Piñera’nın göstericileri sakinleştirmek için attığı ilk adım olan metro zammını geri çekmek olayın gidişatını değiştirmedi ve hafifletmedi. Başkanın daha sonrasında yapmış olduğu maaşları yükseltmek, emeklilik sistemini düzeltmek, zenginlerin daha fazla vergi vermesini sağlamak gibi vaatleri de ikna edici olmadığı kadar geç kalınmış sözlerdi. (The New York Times, 2019)
Kitlesel hareketliliğin durulmamasıyla beraber sokaklarda sivillere karşı hükümet güçlerinin tavrı da giderek sertleşmeye başladı. Vatandaşların temel politik haklarından olan toplanma haklarına saldırıda bulunan güvenlik güçleri olayların başlamasından itibaren hızla 10’dan fazla sivilin ölümüne neden oldu. Yaralanma sayısı ise Ekim 2019’dan Kasım’a kadar 11.000’e çıkarken 26 kişi hayatını kaybetti. (Human Rights Watch, 2020) Ordu ve polis protestocuları göz yaşartıcı gazla geri püskürtmeye çalışırken bazı büyük şehirlerde sokağa çıkma yasağı ilan edildi. Başkan Piñera başkent kapsamında ilan edilen OHAL ile hareket ve toplanma özgürlüğü kapsamında bir kısıtlama yürüttü. (BBC, 2019) Hükümet protestoları ve gösterileri “vandallık” olarak gördüğünü belirtti ve gösterilerin devlete zarar vermek adına planlı yapıldığını açıkladı. Hatta İçişleri Bakanı Andres Chadwick, vandalların ana amaçlarının önce metro sistemine sonrasında şehirlerde yapılan yağmalar ve mağaza yakma olaylarıyla ülkenin gıda zincirine karşı yapılan planlı bir saldırı olduğunu belirtti. (Reuters, 2019) Piñera ise protestocularına genelinden “suçlular” diyerek bahsetti ve ayaklanmanın arkasındakilerin bir suç örgütü olduğunu söyledi. Öyle ki, ülke başkanı suçlulara karşı çıkmak için vatandaşlara çağrıda bulundu ve gösteri ortamını bir “savaş” olarak nitelendirdi. (BBC, 2019)
Şili’de toplumsal huzursuzluk 2021’de de devam etmekte. Ülkede 2020 yılı boyunca da 2019’da başlayan protestoların izi sürdü ve birçok insan hakları ihlali gerçekleşti. “Carabineros” adı verilen Şili güvenlik güçleri sivillere şiddet ve baskı uygulamaya devam etti. 2020 Ekim ayında protestoların birinci yılını kutlamak adına 25.000 kadar gösterici Plaza Dignidad’da toplanarak gösteriler yaptılar. Gösterilerde diktatörlük yıllarından beri değişmeyen Şili Anayasası’nın değişip değişmeyeceğine karar verilecek olan Ekim referandumu için de protestolar yapıldı. Gösteriler çoğunlukla barışçıl olsa da Carabineros tarafından gerçekleştirilen tutuklamalar ve bazı yaralanmalar olduğu bildirildi. (BBC, 2020)
Freedom House 2020 raporunda, Şili’de yıl boyunca gerçekleşen protestolardaki vatandaş özgürlüklerine ve insan haklarına aykırı uygulamalardan dolayı Şili’nin birkaç kategoride aldığı puanı düşürdü. Örneğin politik bir hak olan “toplanma özgürlüğü” kategorisinde güvenlik güçlerinin gerçekleştirdiği sivil yaralamaları ve öldürülmeleri nedeniyle ülkenin puanı 4/4 iken 2/4 oldu. (Freedom House, 2020)
2021’in ilk üç ayı içerisinde de göstericilerle ilgili üzücü gelişmeler devam etmekte. Şubat ayında bir sokak sanatçısı Santiago’da devam eden protestolar sırasında polis güçleri tarafından öldürüldü. Bu olay sonrasında protestolar daha da alevlendi ve belediye binaları göstericiler tarafından ateşe verildi. İçişleri Bakanı Rodrigo Delgado bu durumu kınasa da Şili halkı sosyal medya da olmak üzere her yerden tepkisine devam etti. Durumun geneline bakıldığında Şili’de gerilim bu yılda devam etmekte ve ülkedeki insan hakları ihlallerine engel olmak güç gözüküyor. (Al Jazeera, 2021)
Gökçen Hardal tarafından The FEAS Journal için hazırlandı.
KAYNAKÇA
AA. (2019). Latin Amerika ve güncel sorunları. Retrieved From https://www.aa.com.tr/tr/analiz/latin-amerika-ve-guncel-sorunlari-/1671585
Aljazeera. (2021). Protests erupt in Chile after police fatally shoot street juggler. Retrieved from https://www.aljazeera.com/news/2021/2/6/chile-protests-erupt-police-shooting-of-street-juggler
Atlantic Council. (2019). What’s behind Chile’s protests. Retrieved from https://www.atlanticcouncil.org/blogs/new-atlanticist/whats-behind-chiles-protests/
BBC News. (2019). Chile protests: Cost of living protests take deadly toll. Retrieved from https://www.bbc.com/news/world-latin-america-50119649
BBC News. (2020). Masivas protestas en Chile por el primer aniversario del estallido social terminan con incidentes aislados y la quema de dos iglesias. Retrieved from https://www.bbc.com/mundo/noticias-america-latina-54594783
Euronews. (2020). Şili’de barışçıl protestolar yerini çatışmaya bıraktı. Retrieved from https://tr.euronews.com/2020/03/15/sili-de-bariscil-protestolar-catismaya-donustu
GQ. (2019). Why Are There Mass Protests in Chile? Retrieved From https://www.gq.com/story/chile-protests-explained
Human Rights Watch. (2020). Chile Events of 2020. Retrieved from hrw.org/world-report/2021/country-chapters/chile
The New York Times. (2019). ‘Chile Woke Up’: Dictatorship’s Legacy of Inequality Triggers Mass Protests. Retrieved from https://www.nytimes.com/2019/11/03/world/americas/chile-protests.html
[1] “Freedom in the World 2021 Chile,” Freedom House, March 22, 2021, https://freedomhouse.org/country/chile/freedom-world/2021
