Bin dokuz yüz altmış yedi yılı, tarihe damgasını vurmuş önemli yıllardan biridir. O dönemde hemen hemen tüm dünyada gerçekleşen öğrenci hareketleri, bu dönemi önemli kılan yegâne nedenlerdendir. Örneğin Türkiye’deki ‘68 Kuşağı’ ve Fransa’daki ’68 Mayıs Olayları’ bunlardan birkaçıdır. Bu araştırma yazısında ele alınacak ve 1968 yılında yaşanmış olan önemli olay ise ‘güler yüzlü sosyalizm’ anlayışının benimsenmeye çalışıldığı Çekoslovakya’da yaşanan ‘Prag Baharı’dır. Aynı yıl içerisinde sona eren Prag Baharı, Sovyetler Birliği ve Varşova Paktı müttefiklerinin müdahalesi sonucu sona erdirilmiştir. Bu araştırma yazısında, çeşitli yazılı ve işitsel kaynaklardan yararlanılarak, o dönemdeki ekonomik ve siyasi yapının incelenerek değerlendirilmesi amaçlanmış, “Prag Baharı’nda neler yaşandı ve ne gibi değişimler gerçekleşti ?” sorusuna yanıt vermeye çalışılmıştır. Bu bağlamda yazıda elde edilecek bulgular, dönemin ekonomik ve siyasi yapısı ve dönemin siyasi liderlerinin kimler olduğu ile sınırlıdır.
Anahtar Kelimeler: Demokrasi, Ekonomi, İşgal, Reform, Sosyalizm.
GİRİŞ
1968 yılında Fransa’da başlayıp İstanbul ve Londra gibi şehirlere kadar uzanan ve tüm dünyada etkisini gösteren öğrenci hareketleri, 1968 yılına tarihte önemli bir yer edindirmiştir. (Dubçek, 2020)
Bu dönemde yaşanan en önemli olaylardan biri ise Çekoslovak Devlet Adamı Alexander Dubcek tarafından başlatılan ve aynı yıl içerisinde sona eren ‘Prag Baharı’dır. 1968 yılına kadar Komünist Parti’nin lideri olan Antonin Navotniy, Çekoslovakya’da 1960’lı yıllarda artan ekonomik kriz nedeniyle Sovyet yönetiminin iktidar değişimini bir çözüm olarak görmesi üzerine yerini Alexander Dubcek’e bırakmıştır. Dubcek; demokratik, liberal ve reformist bir çizgide ilerlemeye çalışmıştır. ‘İnsani yüzü ağır basan, güler yüzlü sosyalizm’ anlayışını benimseyen Dubcek, o dönemde basın özgürlüğü ve ifade özgürlüğü gibi konulara daha fazla yer verilmesini sağlamıştır. Bu bağlamda çok partili hayata geçilmesi için düzenlemeler yapmış; federal bir anayasa için çalışmalar başlatmış ve ekonomik sistemi yeniden yapılandırmıştır. Ancak bu durum Sovyetler Birliği’nin hoşuna gitmemiş olacak ki, aynı yılın yaz aylarında Çekoslovakya’ya müdahalede bulunarak Prag Baharı’nı sona erdirmiştir.
- PRAG BAHARI ÖNCESİ
- Nedenler
1960 yılına gelindiğinde, Komünist Parti Genel Sekreterliği görevinde Antonin Navotny vardı ve o dönemde Çekoslovakya’da birtakım sorunlar birikmişti. Bu sorunlardan en belirgin olanı ekonomik gelişmelerde yaşanan durgunluklardı. Antonin Navotny’nin hataları kamuoyunda şüphe ve güvensizlik yaratmıştı. O dönemden önce, Çekoslovakya’nın Avrupa’nın en hızlı kalkınan ülkeleri arasında olduğu, ancak 1960 yılından sonra bu kalkınmanın ve ekonomik gelişmenin yavaşladığı öne sürülmektedir. Bu durumun nedenlerinden biri ise “Çekoslovakya’nın elektrik mühendisliği, kimya ve otomobil sanayi gibi modern sanayi kollarına gereken önemi vermemesiydi.” (Trory, 2016). Yine o dönemde Liberal komünist iktisatçı Oti Sik, Batı deneyiminden yola çıkarak bir ekonomi programı hazırlamaktaydı. Siyasi cephede ise yine Batıda yaygınlaşmış plüralizm (çoğulculuk) ve Marksist hümanizm üzerine kurulu bir felsefe yer edinmişti. Zdenek Mlynar ve Imre Lakatos gibi dönemin önemli yazarları artık Stalinci yekpare toplum anlayışının bırakılarak Komünist Parti’nin düzene hükmeden değil, düzeni düzenleyen bir rolü olması gerektiğini iddia etmişlerdi (Karadeli, 2019).
1.2 Antonin Navotny
Antonin Navotny. Çek asıllı devlet adamı ve komünist siyasetçidir. II. Dünya Savaşı sırasında Nazi işgaline karşı yeraltında savaşan komünist parti önderlerindendir. Yakalanıp Alman toplama kampı olan Mauthausen Toplama Kampı’na gönderilmiş ancak hayatta kalmayı başarmıştır. 1953 yılında Çekoslovakya Komünist Parti lideri Klement Gottwald’in ölmesinin ardından Komünist Parti’nin liderliğini 1968 yılına kadar sürdürmüştür (Trory, 2016).
1.3 Alexander Dubçek
Alexander Dubcek, Slovak siyasetçi. 1968 yılında Antonin Navotny’nin yerine Komünist Parti Genel Sekreteri olmuştur. Ancak aynı yıl içerisinde Sovyetler Birliği ve Varşova Paktı müttefiklerinin, Dubçek’in reformları nedeniyle Çekoslovakya’yı işgal etmesiyle parti genel sekreterliği görevi sona erdirilmiştir (Euronews, 2018).
- EKONOMİK YAPI
Güler yüzlü sosyalizm anlayışının benimsendiği o dönemde, ekonomik yapıda önemli değişimler meydana gelmiştir. Vatandaşlara özel mülkiyet hakkı tanınması, çiftçilerin bağımsız kooperatif haklarının genişletilmesi gibi adımlar atılmıştır (Karadeniz, 2020). O dönemdeki bazı iktisatçılar, enflasyonist siyasetin uygulanması gerektiğini savunmuşlardır. Fabrikaların bağımsız olması, ulusal ekonominin merkezi planlamasının terk edilmesi, serbest fiyatlar ve düşük enflasyon gibi iddialar o dönemin esas söylemleri olmuştur (Trory, 2016).
- PRAG BAHARI’NIN SONA ERMESİ
Prag Baharı, 1968 yılında başlayıp yine aynı yıl sona ermiştir. 20-21 Ağustos 1968 tarihinde Sovyetler Birliği ve Varşova Paktı Müttefikleri (Doğu Almanya, Polonya, Macaristan, Bulgaristan) Çekoslovakya’yı işgale başlamıştır. 5000 ile 7000 arası tank ve yaklaşık 600.000 asker işgale katılmıştır. İşgal, devlet liderleri tarafından protesto edilmiştir ancak halk bu direnişe teşvik edilememiştir. Alexander Dubçek ile Başbakan Ludvik Svoboda Moskova’ya götürülmüş ve uygulanan bu baskıdan ötürü reformlarından vazgeçmişlerdir. Bunun sonucunda Prag Baharı sona ermiştir (Karadeniz, 2020).
- BREJNEV DOKTRİNİ
Brejnev Doktrini, Çekoslovakya’nın işgalinin ardından, Komünist Parti Merkez Komitesi’nin resmi yayın organı olan ‘Pravda’ isimli gazetenin 26 Eylül 1968 tarihli sayısında, S. Kovalev’in “Sosyalist Ülkelerin Egemenliği ve Uluslararası Görevler” adlı makalesinde dile getirilmiştir. Daha sonra Leonid Brejnev, Polonya İşçi Partisi’nin 5. Kongresi’nde bu doktrini kamuoyuna duyurmuştur. Buna göre, sosyalist ülkelerde kapitalizmin yeniden egemen olmasına yönelik yaşanan gelişmeler, sadece o ülkeyi değil tüm sosyalist ülkeleri ilgilendiren bir sorundur. Bu denli önemli bir sorunun çözümü o ülkeye bırakılamaz ve silahlı müdahale dahil olmak üzere her şekilde engellenmeye çalışılır. Bu bağlamda Brejnev Doktrini, 1956 yılında Macaristan’da ve 1968 yılında Çekoslovakya’da yaşanan reform girişimlerine yönelik müdahalenin sonrasında dile getirilmiştir (Okur, 2020).
SONUÇ
“Askerler, tankları sayesinde kazanabilirlerdi ama demokrasi, bağımsızlık, özgürlük gibi güçlü tutkuları hiçbir güç bastıramazdı.” (Dubçek, 2020). Alexander Dubçek’in bu söylemi, onun ne kadar demokrasiye düşkün olduğunu göstermektedir. Dubçek, askeri rejimlerin sonsuza kadar yaşayamayacağını bildiğini söylüyordu (Dubçek, 2020). Onun bu sezgisi, baskılardan uzak ve demokrasinin hâkim olduğu bir Çekoslovakya için önemli adımlar atmasına neden oldu. Dubçek, basın özgürlüğüne çok önem veriyordu ve bu nedenle basına sansür uygulamasını kaldırdı. Böylece insanların fikirlerini özgürce ifade edebilmelerinin önünü açtı. Bu girişim işgal ile sonuçlanmış olsa da Dubçek tarihe geçecek bir olay miras bıraktı. “Marksizmin yaratıcı bir şekilde geliştirilmesi ve sosyalizmin derinleştirilmesi gibi söylemler reformist bir bakış açısını yansıtmaktadır.” (Trory, 2016). Sonuç olarak 1968 yılında gerçekleşen bu olay, hâkim olan dünya görüşlerinin revize edilmesi, geliştirilmesi veya farklı boyutlarda ele alınmasının toplumsal ve siyasal hayattaki yansımalarını ve bu yansımaların yaratmış olduğu olumlu yahut olumsuz birtakım sonuçları görmemize neden olmuştur.
Yeliz Kıroğlu tarafından The FEAS Journal adına hazırlanmıştır.
KAYNAKÇA
Dubçek, A. (2020, Ağustos). Alexander Dubçek ve Prag Baharı. (M. A. Birand, Röportaj Yapan)
Euronews, (2018, Ağustos). https://tr.euronews.com/2018/08/21/50-yilinda-prag-bahari-o-donem-neler-yasandi- adresinden alındı
Karadeli, C. (2019). Stalin ve Kruşçev Dönemlerinde Doğu Avrupa’da Sovyetler ve Krizler. Ufuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 250.
Karadeniz, D. (2020). Sovyetler Birliği Ekseninden Avrupa Birliği Üyeliğine: Doğu Avrupa Ülkelerinde ekonomik ve Siyasal Dönüşümün Analizi. Gazi İktisat ve İşletme Dergisi, 1-21.
Okur, P. N. (2020). Brejnev Doktrini.
Trory, E. (2016). E. Trory içinde, Çekoslovakya 1918-1978 (s. 34). Yazılama Yayınevi.
