ÖZET
Rusya’nın Ukrayna’yı işgalinin Çin tarafından kınanmamış olması, Çin’in çekimser kalması Tayvan ile ilişkilendirilmesiyle mi ilgiliydi? Tayvan-Çin anlaşmazlığı; öncelikle Tayvan’ın coğrafi özelliklerine değinilerek anlatılmaya çalışılmıştır. Anlaşmazlığın bir diğer kökeni tarihsel arka plandır. Diğer parametrelere bakıldığında; Rusya Ukrayna Savaşı, Rusya’nın ve Çin’in rekabeti ve ABD-Çin mücadelesi de anlaşmazlıkta önemli rol oynamaktadır.
Anahtar Kelimeler: Tayvan, Çin, İşgal, Rusya, Ukrayna, ABD
GİRİŞ
Anlaşmazlığın incelenebilmesi için öncelikle Tayvan’ın neresi olduğu açıklanacak sonrasında geçmişe göz gezdirilecektir. Süregelen Rusya-Ukrayna Savaşı ile Tayvan arasındaki ilişki ortaya konulmaya çalışılmıştır. Ayrıca ABD’nin Tayvan-Çin anlaşmazlığındaki rolüne de değinilmiştir.
1. TAYVAN NERESİDİR?
Çin ile karşılaştırıldığında küçük gözüken, ortak geçmişe ve kültürel değerlere sahip olan, Tayvan olarak bilinen fakat resmî adıyla Çin Cumhuriyeti, Pasifik Okyanusu’nda, Çin Halk Cumhuriyeti’nin güney doğusunda yer alan, yerleşik bir Doğu Asya ada ülkesidir. Ülkenin başkenti Taipei’dir. Taoyuan, Taichung, Tainan, Kaohsiung başlıca şehirlerindendir. Yönetim şekli Parlamenter Anayasal Cumhuriyet olup yüzölçümü 35.980 km2’dir. Tayvan yirmi üç bağımsız devlet tarafından tanınmaktadır. Tayvan’ın en önemli müttefiki ise Amerika Birleşik Devletleri(ABD) olmasına rağmen ABD Tayvan’ı tanımamaktadır. Tayvan, ABD-Çin ilişkilerinde önemli bir denge unsurudur.
2. TAYVAN-ÇİN ANLAŞMAZLIĞININ TARİHSEL ARKA PLANI: PROBLEMLER NE ZAMAN BAŞLADI?
Anlaşmazlığı açıklayabilmek için önce tarihsel perspektiften anlaşmazlığın incelenmesi gerekmektedir. Çin, Tayvan’ı yirmi üçüncü eyaleti olarak kendilerine ait olduğunu savunmaktadır. Tayvan’ın ise kendine ait ordusu, kolluk kuvvetleri, silahlı kuvvetleri ve polis gücü, meclisi, eğitim sistemi vardır. Seçimler gerçekleştirilir. Kısacası, bağımsız bir toprak parçasının sahip olması gereken bütün ögeleri barındırır. Fakat Tayvan, kendi bağımsızlığını ilan etmemiştir. Bunun sebebi Çin Halk Cumhuriyeti ile gerek ekonomik, askeri gerekse de diğer değişkenler yönünden boy ölçüşemeyeceğindendir.
Mao Zedong’un başında bulunduğu Çin Komünist Partisi’nin (ÇKP) 1949 yılında devletin gücünün sahibi olmasından dolayı Çan Kayşek’in önderlik ettiği Çin Milliyetçi Partisi (Kuomintag) Tayvan’da bağımsızlıklarını açıkça duyurmuştu. Bağımsızlığın duyurulmasındaki ana sebep 1912’deki Çin Cumhuriyeti iktidarının sürdürüldüğü düşüncesinin devam ettirilmesiydi.
Bu teşebbüs, Çin tarafından kabul edilmemiş olsa da Tayvan, 1971’e kadar Birleşmiş Milletler (BM) Genel Kurulunda Çin’in sembol eder hâle gelmişti. Fakat bu sembol uzun sürmemiştir. 1971’de BM’de yalnızca Pekin hükümetinin Çin’in yasal timsali olması “Tek Çin İlkesi”, Tayvan’ın uluslararası ilişkilerdeki konumunu belirsiz hâle getirmişti. Pekin hükümeti, Tayvan’ı hem diplomatik anlamda, Tayvan’ın tanınmasına hem de Tayvan’ın uluslararası örgütlerle olan ilişkisine tepkiliydi. Tayvan’ın yirmi üç ülke tarafından tanınması elzem bir örnek niteliğinde olsa bile birçok bağımsız devlet gibi işler durumdadır.
Çin ise ilkeleri doğrultusunda hareket etmektedir. Tayvan ile ilişkisini kesen ülkelerle diplomatik alanda ilişkilerini ilerletmektedir. Örneğin: Nikaragua’da kapalı olan büyükelçiliğini açması. Tayvan lideri Tsai Ing-wen bu durumda; Çin’in, ülkesine karşı güç kullanmaktan vazgeçmesi gerektiğini belirtmiştir:
Tayvan Merkezi Haber Ajansındaki (CNA) habere göre, Tayvan lideri Tsai, sosyal medya hesabından yeni yıl mesajı yayımladı. Tsai; “Tayvan’ın, Çin’in baskısına boyun eğmeyeceğini ve askeri yöntemlere başvurulmasının, iki taraf arasındaki farklılıkları çözmek için bir seçenek olmadığını vurguladı. Çin’in, Tayvan’a karşı güç kullanmaktan vazgeçmesi gerektiğini ifade eden Tsai, Tayvan Boğazı’nda barış ve istikrarı koruyarak bölgesel gerginliklerin azaltılabileceğini kaydetti. Tsai Ing-wen, “askeri maceraperestliğin” çözüm olmadığını belirtti.”(Anadolu Ajansı, Şubat 2022)
Konuyla ilgili bir diğer örnek ise; Litvanya’dır. Fakat burada asıl mesele ABD’nin Litvanya’ya desteğidir. Tayvan’ın Litvanya’da temsilcilik açması isteğini Litvanya kabul etmiş, ABD ise destek vermiştir. Buradaki desteğin amacının Çin’in denetim altına alınması olduğunu ve Tayvan’ın bu doğrultuda kullanıldığını Çin Dışişleri Bakanı sözcüsü Vang vurgulamıştır.
Çin’in Tayvan ile diplomatik ilişki içerisinde olan ülkelerle ilişkilerini dondurmasının yanı sıra Tayvan’da savaş uçaklarını düşürmesi de Çin hegemonyasının bir başka boyutudur. Ekonomik yükselişte olan Çin’in Tayvan’a müdahalesi maddi zarar olarak yorumlansa da Çin’in ‘Tek Çin’ amacının gerçekleşebilmesinin yolunun bir kısmı da Tayvan’dan geçmektedir. Konuyla ilgili karşıt görüşler de mevcuttur. Yani Çin-Tayvan ilişkilerinden ziyade, ABD-Çin ilişkilerine odaklanılması gerektiğinin altı da çizilmektedir. ABD’nin dış politikasını Asya’ya yönlendirmesi bu görüşün nedenlerinden birisidir. Fakat yine bu hususta ABD’nin Çin’in yükselişini dengelemek adına Tayvan’a desteği göz ardı edilmemelidir. Her ne kadar dengeleme politikası ABD-Çin arasındaysa da bu politikanın bir ögesinin Tayvan’dan geçtiği unutulmamalıdır. Konu bağlamında sorgulanması gereken bir diğer durum ABD’nin yıllardır Ortadoğu’da uyguladığı yanlış politikalardır.
3. ŞU ANKİ ÇİN-TAYVAN ARASINDAKİ İLİŞKİ NE DURUMDADIR?
I. Çin-Tayvan İlişkisinin Açıklanmasında Rusya-Ukrayna Savaşı
Tayvan’ın Ukrayna’ya yardım etmesi Çin’in Tayvan ile ilişkilerinde önemli bir unsurdur. Çünkü Rusya’nın Ukrayna karşısındaki pozisyonu, her ne kadar Çin Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Hua Çunying Tayvan ve Ukrayna arasında bir benzerlik olmadığını söylese de, Çin’in Tayvan’a olan pozisyonu hakkında bilgi niteliğindedir. (Şubat 2022) Ayrıca Tayvan savunma bakanı, dışişleri bakanı ve devlet başkanlığı sözcüsünden ‘Ukrayna’dan ders çıkarma açıklamaları’, Rusya Ukrayna savaşında Çin’in Rusya’ya yaptırım uygulanmasını reddetmesi ve “saldırı” olarak tanımlamaması konunun diğer boyutunu göstermektedir.
II. Çin-Tayvan İlişkisinin Açıklanmasında Çin-Rusya Rekabeti
Rusya’nın Ukrayna Savaşı süreci Rusya’yı hem ekonomik olarak zayıflatacak hem de ABD’nin odağını Asya’dan Rusya’ya kaydıracaktır. Ayrıca bu konudaki öngörüler Rusya’nın askeri olarak zayıflasa bile ekonomik olarak Çin’e katkısını da hesapladığı yönündedir.
III. Çin-Tayvan İlişkisinin Açıklanmasında ABD
3 Mart 2022’de eski ABD Dışişleri Bakanı Mike Pompeo’nun Tayvan ile ilgili yapmış olduğu egemenlik açıklamaları Çin’in tepkisine sebep olmuştur.
Hürriyet Gazetesi’nin 6 Nisan 2022 tarihli haberine göre; “ABD, bir süredir gündemde olan silah anlaşmasını onaylayarak, Tayvan’a 95 milyon dolarlık Patriot hava savunma sistemi desteği vereceğini açıkladı. Tayvan ise ABD’ye teşekkür etti.”
Sabah Gazetesi’nin 7 Nisan 2022 tarihli haberine göre; “Çin Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Cao Licien, ABD Temsilciler Meclisi Başkanı Nancy Pelosi‘nin, Tayvan’ı ziyaret etmesi hâlinde sert tedbirler alacakları uyarısında bulundu ve ziyaretten doğacak sebepler için ABD’yi sorumlu tuttu.”
SONUÇ:
Tayvan Çin ilişkileri kapsamında ikili gibi görülen anlaşmazlık birçok devletin çıkarlarıyla, dünyanın değişen siyasetiyle de ilgilidir. Tayvan-Çin anlaşmazlığı; Rusya Ukrayna Savaşı yönüyle, Rusya’nın ve Çin’in rekabet yönüyle ve ABD-Çin mücadelesi yönüyle de ele alınmalıdır. Çünkü Rusya Ukrayna savaşında Rusya’ya yaptırım uygulanmasını reddeden, “saldırı” olarak tanımlamaktan kaçınılan bu tavır, aslında Çin’in Tayvan’ı zorla ele geçirmeye çalışma durumundaki tepkisini göstermektedir. Rusya’nın savaş boyunca zayıflaması durumu ise yine Çin’in çıkarları doğrultusunda dengeyi değiştirecektir. ABD’nin ise Tayvan’ı desteklemesi güçler dengesi açısından önemli bir kriz noktasıdır. Bütün bu denge sistemi incelendiğinde Çin’in Ukrayna Rusya Savaşı durumundaki tutumu, ABD’nin hegemonyası için krizi tırmandırması ve Rusya’nın Ukrayna ile savaşı süresince izlediği politikalar ve diğer ülkelerin tepkileri; Çin’in Tayvan’ı olası bir işgali durumunda izleyeceği siyaseti ve Çin’in ekonomik olarak yıpranmasını göze almasını bir nevi göstermektedir. Ayrıca Tayvan’ın tarih boyunca anlaşmazlık karşısında Çin’e karşı koyamayacağını da belli etmekte ve böyle bir işgal durumunda hazır olup olmadığını sorgular niteliktedir. Bu açıdan ilk bölümde Tayvan’ın coğrafi özelliklerinden bahsedilmiştir. Rusya’nın Ukrayna’yı işgali Çin’in Tayvan’ı işgalini akıllara getirse de eğer savaş olursa iki durumda da savaşın sefaleti getireceği gerçeğidir. Bu hususta herhangi bir savaş öngörülse de Çin’in ve Tayvan’ın diplomatik olarak barışçıl yollarla çözüme ulaşmasını gerekli kılmaktadır.
KAYNAKÇA
Sabah Gazetesi, “Tayvan Çin Şu Anki Durumu Nedir?”, Erişim Tarihi: 06.04.2022
Milliyet Gazetesi, “Tayvan Çin Anlaşmazlığının Kökenleri”, Erişim Tarihi: 05.04.2022
Euronews, “Tayvan Çin Anlaşmazlığı,” Erişim Tarihi: 08.04.2022, https://tr.euronews.com/2022/03/10/tayvan-dan-cin-uyar-s-ukrayna-savas-bize-ders-verdi-ona-gore-haz-rl-k-yap-yoruz
Haberler.com, “Tayvan Neresidir?”, Erişim Tarihi:08.04.2022 https://www.haberler.com/haberler/tayvan-nerede-haritadaki-yeri-neresi-tayvan-14756622-haberi/
Anadolu Ajansı, “Ukrayna Rusya Savaşı”, Erişim Tarihi: 05.04.2022
BBC Türkçe, “Rusya’nın Ukrayna İşgali”, Erişim Tarihi: 07.04.2022, https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-48522318
Güneş.com, “Tayvan Liderinden Çin’e Çağrı”, Erişim Tarihi: 08.04.2022, https://www.gunes.com/dunya/tayvan-liderinden-cine-cagri-askeri-maceraperestlik-cozum-degil-1124721
İlim Ve Medeniyet, “Tayvan Sorunu”, Erişim Tarihi: 04.04.2022, https://www.ilimvemedeniyet.com/devlet-mi-eyalet-mi-tayvan-sorunu.html
ANKASAM, “ABD Çin Rekabeti”, Erişim Tarihi: 05.04.2022, https://www.ankasam.org/abd-cin-rekabetinin-oyun-sahasi-tayvan/
Abdullah Çiftçi, “Sırada Çin Var.”, Erişim Tarihi: 08.04.2022, Youtube.com
